सिन्धुलीको हरियालीले ढाकेको गोलञ्जोर–६, त्यहीँको एक झुप्रो। त्यहीँ बस्थे सानु हायुको परिवार—सानु, उनकी श्रीमती उर्मिला, छोरा, बुहारी, नातिनातिना। सानुको हात सुनौलो थियो। उनी बनाउने “सनमान”—काठका हाते सामग्री—गाउँछेउका मेलाहरूमा निकै बिक्थे। यही कामले परिवारको चुलो बल्थ्यो।

तर दुई वर्षअघि सानुको आकस्मिक मृत्यु भयो।

घरको मेरुदण्ड जस्तै रहेका सानुको मृत्युसँगै उर्मिलाको जीवन बिथोलियो। बाँकी परिवारले त काठकै काम सम्हाल्ने कोशिस गरे, तर त्यो व्यापार अब चलेन।

उर्मिलालाई लाग्यो, सानुको आत्माले आफूलाई सताइरहेको छ। रातमा झसङ्ग ब्युझिन्थिन्। अन्धकारमा तर्सन्थिन्। र कहिलेकाहीँ आँसु पुछ्दै भनिरहन्थिन्, “अब यो घर बस्न मिल्दैन।”

त्यस घरको जग्गा पनि आफ्नै थिएन। कसैको जमिनमा जस्ताको टहरो बनाइएको थियो। त्यसैले एक बिहान उनले चुपचाप भनिन्, “सक्यो अब, यही ठाउँ छाडौँ।” र सिंगो परिवारले थातथलो छाड्यो—आँखा रसाउँदै, झोला बोकी, नातिनातिनाको हात समाउँदै—गाउँ छाडेर पोखरातिर लागे।

चार दिनपछि उनीहरू पोखराको गगनगौँडामा भेटिए।

उनीहरूलाई गाउँ फर्काउन वडाध्यक्ष रविन श्रेष्ठ आफैँ पोखरा गए। सम्झाए, “तपाईंहरूको लागि अस्थायी टहरा बनाइदिन्छौँ, पछि पक्की घर पनि।” जग्गा किनेर भए पनि बस्न मिल्ने बनाइदिने आश्वासन दिए।

ठूला छोरा राजु केही सहमत भएजस्तो लाग्यो। तर आमाको मन अडियो।

उर्मिलाको स्वर अझै त्यत्तिकै दृढ थियो, “त्यो ठाउँको माया छैन भनेर होइन। तर, म जाँदै जान्नँ। त्यहाँ अब मन बस्दैन।”

दिनभर सम्झाएर, हजुरबाउले हत्तेरी गर्दै, नातिनीहरूले मुस्काइरहे पनि, उर्मिलाको अनुहारमा कठोरता थियो। अनि वडाध्यक्ष फर्किए—रित्तो हात, भारी मन लिएर।

यो त केवल उर्मिला र उनका परिवारको कथा हो। तर यसभित्र लुकेको छ लोपोन्मुख हायु समुदायको गहिरो पीडा।

सानुको मृत्युसँगै परिवार टुक्रिएको होइन, तर जीवनले दिशा हरायो। एकातिर गरिबी, अर्कोतिर अन्धविश्वास र सामाजिक असहजता। राज्यले दिने सामाजिक सुरक्षा भत्ता—मासिक ३९७० रुपैयाँ—उनीहरूका लागि औषधि जस्तै लागे पनि त्यो दीर्घ उपचार भएन।

गाउँमा २४० हायु समुदायका सदस्य छन्। करिब ४० वर्षको बसोबास। तर एउटा परिवारको पलायनले अहिले ती सबैलाई झक्झक्याइरहेको छ।

हायु समाज नेपालका अध्यक्ष लक्ष्मण हायुले सम्झाए, “मर्दापर्दा आफ्नो समुदाय चाहिन्छ। यहाँ जे जति चाहिन्छ, मिल्छ।”

तर उर्मिलाको मन फकिएन। उनको बोली अझै गड्किलो थियो, “अब फर्केर जाने सोच छैन। म आफ्नो सन्तानलाई यहीँ केही गरेर बसाउन चाहन्छु।”

उर्मिलाको यो निर्णय केवल आस्थामा आधारित छैन। यो निराशा, पीडा, र भरोसाको गहिरो संगम हो।

किनभने, जब मनले घर अस्वीकार गर्छ, त्यो ठाउँ केवल ‘ठाउँ’ हुन्छ—‘घर’ होइन।